Πέμπτη 18 Απριλίου 2024

"ΡΟΔΟΝ ΤΟ ΑΜΑΡΑΝΤΟΝ" - ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΟΣ ΕΙΡΜΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΠΑΤΡΩΝ ΝΙΚΟΔΗΜΟ


Καλοφωνικός Ειρμός Pόδον το αμάραντον ηχ δ΄ Mπαλασίου ιερέως 7'.53". 
Ψάλλει ο Μητροπολίτης Πατρών Νικόδημος Βαλληνδράς (1915-2008). 
Από το 8ο cd του σώματος "Καλοφωνικοί Ειρμοί" της σειράς ΜΝΗΜΕΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ που επιμελήθηκε ο Μανόλης Χατζηγιακουμής (Κέντρον Ερευνών και Εκδόσεων).
Ῥόδον τὸ ἀμάραντον, χαῖρε ἡ μόνη βλαστήσασα, τὸ μῆλον τὸ εὔοσμον, χαῖρε ἡ τέξασα, τὸ ὀσφράδιον, τοῦ πάντων Βασιλέως, χαῖρε ἀπειρόγαμε, κόσμου διάσωσμα.
Ο Μανόλης Χατζηγιακουμής σημειώνει για την ερμηνεία του Δεσπότη:
"Η ερμηνεία του ειρμού αυτού από τον Μητροπολίτη Νικόδημο Βαλληνδρά, αποτελεί ένα λαμπρό δείγμα τεχνικής εκτέλεσης αλλά και ουσιαστικής απόδοσης του αρχετυπικού ύφους". 
Και για την γενικότερη απόδοση του είδους των Καλοφωνικών ειρμών:
"Η ερμηνεία του Σεβασμιοτάτου είναι πολύ ενδιαφέρουσα, καθώς μάλιστα πρόκειται για μέλη χωρίς προφορική ερμηνευτική παράδοση. Δεν είναι μόνο η αρμόζουσα χρονική αγωγή, το ασματικό ύφος, η εγκρατής, πεποικιλμένη διατύπωση. Το σπουδαιότερο, σ' αυτήν αποδίδεται εντελώς ιδιαίτερα ο αρχαϊκός χαρακτήρας των μελών, στοιχείο που κυριαρχεί απόλυτα στους καλοφωνικούς ειρμούς της περιόδου αυτής (1650-1720). Η ερμηνευτική αυτή προσέγγιση, φυσική και αβίαστη, διατηρεί σήμερα στο ακέραιο τη σημασία της και αποτελεί ασφαλώς, από μιαν άλλη άποψη, χρήσιμο υπόδειγμα."


Τετάρτη 17 Απριλίου 2024

Ο Μέγας Κανών (Kanon Pokajanen) του Arvo Pärt


Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 
Ο περίφημος Μέγας Κανών, ποίημα του Αγίου Ανδρέου Επισκόπου Κρήτης (660-740 μ.Χ.), ο οποίος ψάλλεται ολόκληρος σήμερα, Τετάρτη της Ε’ Εβδομάδος των Νηστειών, στις Εκκλησίες, είναι ο ίδιος Κανόνας που ανοίγει την Μ. Τεσσαρακοστή, καθώς ψάλλεται τμηματικά στα απόδειπνα των τεσσάρων πρώτων ημερών της Α’ Εβδομάδας των Νηστειών. 
Στην αρχή, λοιπόν, και στην κορύφωση της Σαρακοστής, δεσπόζει ο Μέγας Κανών της μετανοίας και της κατανύξεως, με τα 250 τροπάριά του (όταν οι συνήθεις κανόνες του Όρθρου έχουν γύρω στα 30), όσα και οι στίχοι των Ωδών, που ψάλλουμε την περίοδο αυτή. Σήμερα τα τροπάρια του Μ. Κανόνα είναι κατά 30 περίπου περισσότερα από τα αρχικά, επειδή μεταγενέστεροι υμνογράφοι πρόσθεσαν τροπάρια για την οσία Μαρία την Αιγυπτία (που γιορτάζεται από την Εκκλησία την Ε’ Κυριακή των Νηστειών) και για τον ίδιο τον Άγιο Ανδρέα Κρήτης, τον ποιητή του Κανόνα. 
Αυτό το ποιητικό αριστούργημα, απαύγασμα αληθινής πνευματικότητας, επέλεξε να μελοποιήσει ο μεγάλος εσθονός, ορθόδοξος συνθέτης Arvo Pärt. 


Ο Arvo Pärt περιγράφει τη συνάντησή του με το κείμενο ως εξής: 
«Πριν από πολλά χρόνια, όταν συμμετείχα για πρώτη φορά στην παράδοση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, βρήκα ένα κείμενο που μου έκανε βαθιά εντύπωση, αν και δεν το κατάλαβα εκείνη τη στιγμή. Ήταν ο Κανόνας της Μετανοίας. Από τότε επανέρχομαι συχνά σε αυτούς τους στίχους, προσπαθώντας αργά και επίμονα να ξεδιπλώσω το νόημά τους. Δύο χορωδιακές συνθέσεις (Nun eile ich ...., 1990 και Memento, 1994) ήταν οι πρώτες προσπάθειες προσέγγισης του κανόνα από μέρους μου. Στη συνέχεια αποφάσισα να τον μελοποιήσω από την αρχή μέχρι το τέλος. Αυτό μου επέτρεψε να μείνω μαζί του, να αφιερωθώ σε αυτό το κείμενο και δεν σηκώθηκα μέχρι να το τελειώσω. Είχα μια παρόμοια εμπειρία όταν εργαζόμουν στο Passio. Χρειάστηκαν πάνω από δύο χρόνια για να συνθέσω το έργο Kanon pokajanen, και ο χρόνος "που περάσαμε μαζί" ήταν πραγματικός πλουτισμός. Γι’ αυτό και η μουσική αυτή σημαίνει πολλά για μένα.» 
Στον Arvo Pärt ανατέθηκε από την Köln Music GmbH να συντάξει ένα έργο για την επέτειο των 750 χρόνων του καθεδρικού ναού της Κολωνίας, στην Γερμανία. Ο συνθέτης επέλεξε τον Μεγάλο Κανόνα. Το έργο τελείωσε το 1997 και έκανε πρεμιέρα στον καθεδρικό ναό της Κολωνίας στις 17 Μαρτίου 1998. Το μεγάλο χορωδιακό έργο, στην εκκλησιαστική σλαβονική γλώσσα, ερμήνευσε η Esthonian Philharmonic Chamber Choir, υπό την καθοδήγηση του Tõnu Kaljuste.


Ο Arvo Pärt και εδώ, όπως και στο έργο του Triodion, επέλεξε την χορωδιακή a capella μορφή, διατηρώντας έτσι, θα λέγαμε, τον αμιγώς εκκλησιαστικό χαρακτήρα του έργου. Ο ίδιος ο Pärt είπε για την μελοποίηση: "οι λέξεις είναι πολύ σημαντικές για μένα, ορίζουν τη μουσική" και επιπλέον "η σύνθεση της μουσικής βασίζεται στην δομή του κειμένου". Έχει μεγάλο ενδιαφέρον πως οι μελωδίες και οι αρμονίες παραμένουν αρκετά στατικές σε όλο το κομμάτι. Οι παραλλαγές είναι απολύτως στοχευμένες και μιμούνται τα νοούμενα. 
Ο Μέγας Κανόνας του Arvo Pärt είναι ένα μεγάλο χορωδιακό, με ισχυρές δόσεις μινιμαλισμού και μονοτονίας, όπως συμβαίνει και στον Μ. Κανόνα των βυζαντινών, ο οποίος ψάλλεται στον ειρμολογικό, μονότονο πλ.β’ (εκ του Δι). 
Ο Arvo Pärt μελοποιεί και το κατανυκτικό κοντάκιο «Ψυχή μου, ψυχή μου, ανάστα τι καθεύδεις…» και τον οίκο που ακολουθεί, μετά την έκτη ωδή του Κανόνα. Το έργο κλείνει με μια προσευχή μετά τον Κανόνα. 


Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, στο πλαίσιο επίσημης επίσκεψής Του στην Εσθονία τον Σεπτέμβριο του 2013, με αφορμή την επέτειο των 90 χρόνων της Αυτόνομης Εκκλησίας της Εσθονίας, προεξήρχε της Θείας Λειτουργίας στον Καθεδρικό Ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Pärnu. 
Στο τέλος της Θ. Λειτουργίας ο Πατριάρχης, «ἀπένειμεν εἰς τόν κ. Arvo (Ἀρέθαν) Pärt, διάσημον μουσικοσυνθέτην καί πιστόν μέλος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τό ὀφφίκιον τοῦ Ἄρχοντος Πρωτομαΐστορος" της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. 
Είναι η πρώτη φορά που ο Οικουμενικός Πατριάρχης τιμά με οφφίκιο της Μ.τ.Χ.Ε. έναν σύγχρονο, οικουμενικής εμβέλειας συνθέτη, ο οποίος βέβαια είναι συνειδητό μέλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας και αυτό το εκφράζει εναργέστατα και με το σημαντικό μουσικό έργο του. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι ο Arvo Pärt ανανέωσε το ενδιαφέρον για την θρησκευτική μουσική στον καιρό μας και μάλιστα την χορωδιακή. 
Πρέπει ακόμα να θυμίσουμε πως ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος στις 7 Ιουνίου 2010 παρέστη στην παγκόσμια πρεμιέρα του έργου ο «Θρήνος του Αδάμ», στην Αγία Ειρήνη της Κωνσταντινουπόλεως, όπου παρέστησαν, επίσης, οι τότε Πρόεδροι της Τουρκίας Abdullah Gül και της Εσθονίας Toomas Hendrik Ilves. 
Οι μουσικές του Arvo Pärt εκφράζουν την αγάπη, σημειώνει ο Οικουμενικός Πατριάρχης, καθώς μεταφερόμαστε «μὲ τὰς ἐναρμονίους μουσικὰς αὐτοῦ συνθέσεις εἰς σφαίρας διαυγεῖς καὶ κρυσταλλίνους ὡς ἡ διαύγεια καὶ ἡ καθαρότης τῶν ἤχων του, οἱ ὁποῖοι ἐκφράζουν τὰ αἰσθήματα τῆς ἀνεπιτηδεύτου ἀγάπης του πρὸς τὸν ἀγαθὸν Θεόν καὶ μεταρσιώνουν τὸ πνεῦμα ἡμῶν".


Τρίτη 16 Απριλίου 2024

«Εικόνες από μια Έκθεση»: Προσέγγιση στα έργα ζωγραφικής του Νίκου Νικολάου


Δημήτρης Παπανικολάου, μέλος της Εταιρείας Λογοτεχνών και Συγγραφέων Ηπείρου
«Άχ ομορφιά κι αν δεν μου παραδόθηκες ολόκληρη ποτέ 
Κάτι κατάφερα να σου υποκλέψω» 
Οδυσσέας Ελύτης, Τα ελεγεία της Οξώπετρας 
Αν «η αρχιτεκτονική είναι μια παγωμένη μουσική»,1 τότε η αρχιτεκτονική του χρώματος, που έχει κτιστεί σε αυτόνομους πυρήνες, έλκει το βλέμμα και δεικνύει ως σημειολογία, έναν τρόπο ερμηνείας των αποτυπωμένων μηνυμάτων στον χώρο και τον χρόνο. Ο Νίκος Νικολάου, πρωτοποριακός δημιουργός και πιστός λειτουργός της τέχνης του καμβά, -με επιρροές από τα μοντέρνα κινήματα και σε διαρκή συνομιλία με το έργο των μεγάλων ζωγράφων,- μορφοποιεί με των χρωμάτων την ηχώ και των αισθήσεων το νόμο, τα σχήματα των εμπνευσμένων του θεμάτων. Με τα αφαιρετικά του έργα, ως «ατέρμονα πεδία»2 και τις ασπρόμαυρες συνθέσεις του, ως σιωπηλή ενατένιση και θέαση εαυτού, εκφράζει το ονειρικό και φευγαλέο, απαντώντας στην υπαρξιακή αγωνία του δρώντος υποκειμένου.
Όπως ο Modest Mussorgsky και o Maurice Ravel, κορυφώνουν τη μουσική τους από μοτίβο σε μοτίβο και με του ρυθμού την ακολουθία, αναπτύσσουν επαναληπτικά τη μελωδία σε ολοκληρωμένο έργο, έτσι και ο Νίκος Νικολάου, δομεί τα σχέδια σε κλίμακα χρωματική, αποδίδοντας την ενορατικά εκπεμπομένη και ανοδικά μεγεθυμένη εικόνα, σε μορφή και περιεχόμενο. Με επιζωγραφίσεις γήινων χρωματικών αποχρώσεων, ενσωματώνει στοιχεία σήμανσης χρηστικών επιφανειών, σε πολύσημα μηνύματα επικοινωνίας, μετατρέποντας «κομμάτια κι αποσπάσματα»3 ενός θρυμματισμένου σύμπαντος, κυβιστικών και εξπρεσιονιστικών αναφορών, σε νέες νοηματοδοτήσεις. Με επινοητικότητα, μετασχηματίζει και αναδημιουργεί ένα κόσμο ονειρικής πανδαισίας, με επάλληλες χρωματικές φόρμες «ανεπίγνωστης ωραιότητος».4 Στοχάζεται και θυμοσοφεί, με τη ρυθμική αλληλουχία των χρωμάτων, που σαν παλίμψηστο αποκαλύπτει και φανερώνει, τη χωροχρονική διάσταση των κρυφών νοημάτων. Με ταπεινότητα δηλοί τη μοναχική του πορεία, σ’ ένα κλυδωνιζόμενο και διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, διασώζοντας, με το κατακτημένο ύφος και ήθος, την ιδιοπροσωπία του. Η μορφοποίηση ιδεών και εννοιών, σε συνθέσεις υποβολής, αντανακλούν την ένταση των συναισθημάτων του και της συμπυκνωμένης έκφρασης, δίδοντας, με ποιητικό στοχασμό, απαντήσεις στο αίνιγμα της ύπαρξης. 


Βιβλιογραφία 
1.Herbert Read. «Η ιστορία της μοντέρνας ζωγραφικής». Μετάφραση: Ανδρέας Παππάς, Γιώργος Μανιάτης. Εκδόσεις Υποδομή. Αθήνα 1978 
2.Paul Klee. «Η εικαστική σκέψη. Τα μαθήματα στη σχολή του Μπαουχάουζ». Μετάφραση: Άννα Μοσχονά. Εκδόσεις Μέλισσα. Αθήνα 1989 
3.Αθηνά Σχινά. Κείμενα τόμων 1-29, «ΠΛΟΕΣ», εκδόσεις Ιδρύματος Π. & Μ. Κυδωνιέως Δισκογραφία 
1.Modest Mussorgsky. «Εικόνες από μια Έκθεση». Σουίτα για πιάνο. 1874 
2.Maurice Ravel. «Μπολερό». Έργο για μεγάλη ορχήστρα. 1928 
___________
Σημειώσεις 
1.Johann Reter Eckermann. Συνομιλίες με τον Wolfgang von Goethe. «I call architecture frozen music», στη συνάντηση Έκερμαν-Γκαίτε, 23 Μαΐου 1829; Μετάφραση: Δημήτρης Δημοκίδης. Εκδόσεις Printa. Αθήνα 2014 
2.Άννα Καφέτση. «Θεόδωρος Στάμος-Ζωγραφική 1945-1993», δίγλωσση έκδοση (ελληνικά-αγγλικά). Μετάφραση: Philip Ramp, σ.28. Από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης στη Δημοτική Πινακοθήκη Πατρών 1998 
3.Διονύσης Σαββόπουλος. «Πρωινό», στο L.P. «Ρεζέρβα». Lyra 1979 και στην έκδοση «η σούμα 1963-2003», σ.234. Εκδόσεις Ιανός ο μελωδός. Θεσσαλονίκη 2004 
4.Κώστας Λογαράς. Αφήγημα, στην ανθολογία «νέοι πατρινοί λογοτέχνες», σ.σ.1-9. Όστρακα. Πάτρα 1984 
Βιογραφικό σημείωμα 
Ο Νίκος Νικολάου γεννήθηκε στην Πάτρα και παρακολούθησε μαθήματα ζωγραφικής στο εργαστήριο του Σπύρου Σώκαρη. Έχει συνεχή εικαστική παρουσία, από το 1985, με ατομικές και συμμετοχή σε ομαδικές εκθέσεις. Έργα του, υπάρχουν σε ιδιωτικές συλλογές και σε δημόσιους χώρους, εντός και εκτός Ελλάδος. 
«Εικόνες από μια Έκθεση» στο Πολύεδρο. Διάρκεια έκθεσης: 4-20 Απριλίου 2024. 


Δευτέρα 15 Απριλίου 2024

ΣΤΟ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ISTORIMA ΑΦΗΓΕΙΤΑΙ Η ΔΑΦΝΗ ΠΑΝΟΥΡΓΙΑ


Ιωάννης - Πορφύριος Καποδίστριας 
Με την ευκαιρία της αυριανής Τελετής Αφής της Ολυμπιακής Φλόγας για το Paris 2024, ακούστε το νέο podcast μου, για το προφορικό αρχείο Istorima / Stavros Niarchos Foundation με την ερμηνεύτρια Δάφνη - Ιωάννα Πανουργιά, η οποία αφηγείται τη ζωή της. Μιλάει για την πρώτη της επαφή με τη μουσική κατά τα νεανικά της χρόνια, για την επαγγελματική πορεία της στον χώρο, τη συνεργασία της με σπουδαίους Έλληνες τραγουδοποιούς και συνθέτες, σκηνοθέτες και ηθοποιούς. Θυμάται, επίσης, την περίοδο που ήταν μέλος της Χορωδίας της ΕΡΤ και τη συνεργασία της με την Greek National Opera – Εθνική Λυρική Σκηνή και το Εθνικό Θέατρο / National Theatre of Greece. Σημαντική στιγμή στην πορεία της υπήρξε η συμμετοχή της ως ιέρειας στις Τελετές Αφής της Ολυμπιακής Φλόγας για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Σίδνεϊ (2000), της Αθήνας (2004) και του Τορίνο (2006), όπου είχε την ευκαιρία να συνεργαστεί με τη σπουδαία χορογράφο Μαρία Χορς.
ΑΚΟΥΣΤΕ ΤΟ ΕΔΩ


Κυριακή 14 Απριλίου 2024

Η ΧΑΜΕΝΗ ΣΑΡΑΚΟΣΤΗ...


Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 
Έχουμε εκφράσει πάλιν και πολλάκις την θεολογική αντίθεσή μας στην πρακτική Μητροπόλεων, Μονών και Ενοριών, να περιάγουν ανά την επικράτεια ιερά λείψανα και εικόνες ευκαίρως – ακαίρως, με «πανηγυρικό» - διάβαζε κιτς και αντιεκκλησιαστικό – τρόπο. 
Δυστυχώς αυτή η πρακτική δεν αφήνει αλώβητη ούτε την περίοδο της Μ. Τεσσαρακοστής. 
Είναι γνωστό πως αυτή η λειτουργική περίοδος της Εκκλησίας μας έχει ολωσδιόλου ιδιαίτερο χαρακτήρα και τυπικό, που συνάδουν με το όλο πνεύμα της Σαρακοστής. Με την περιαγωγή και περιφορά λειψάνων και εικόνων - φευ και αντιγράφων! - από πόλη σε πόλη ή από χώρα σε χώρα, καταλύεται πανηγυρικά ο πένθιμος χαρακτήρας της Σαρακοστής, γιατί βιάζεται κυριολεκτικά το τυπικό της περιόδου. 
Η υποδοχή των λειψάνων έχει πανηγυρικό χαρακτήρα (συν οι κιτς παράτες – φιέστες που οργανώνονται), που δεν αρμόζει στην περίοδο αυτή. 
Για να …συντηρηθεί η προσκύνηση των λειψάνων, οι υπεύθυνοι μητροπολίτες ή ιερείς, τελούν καθημερινά την Προηγιασμένη Θ. Λειτουργία, ενώ κάτι τέτοιο δεν προβλέπεται από το Τυπικό. Κι ακόμη τελούν και πανηγυρικές αγρυπνίες (συνήθως Παρασκευή προς Σάββατο), κάτι που είναι αδιανόητο για την λειτουργική πρακτική της Σαρακοστής. Και ακόμα, λαμβάνουν επίσης χώρα και άλλες «εκδηλώσεις», που απάδουν προς το πνεύμα της Σαρακοστής. Πολλές από αυτές είναι "εθνικού περιεχομένου", με αφορμή κάποιες ιστορικές επετείους. Και γίνεται η Μ. Τεσσαρακοστή "πεδίο μάχης" εθνικοφροσύνης και άλλων εξάλλων λόγων, ασχέτων με την χαρμολύπη της. Ακούς πλέον τραγικά κηρύγματα την περίοδο της Σαρακοστής, εντελώς ηθικολογικά, δηλαδή φαρισαϊκά. Έτσι, συνειδητοποιούμε ότι τα "Ουαί υμίν" δεν τα είπε ο Χριστός για τους τότε φαρισαίους, αλλά διαχρονικά για τους φαρισαίους - και για τους σημερινούς - οι οποίοι στην θέση του Μωυσή και του Νόμου έχουν βάλει - φευ! - τον Χριστό και την Εκκλησία του, μέσα από την υποκριτική ματιά τους. 
Όλα αυτά, έχει σημασία, ότι γίνονται - συνήθως - από τους τάχα και παραδοσιακούς μητροπολίτες ή ιερείς, οι οποίοι θα περίμενε κανείς να είναι πιστοί τηρητές του Τυπικού της Εκκλησίας. Αλλά φαίνεται πως αυτοί είναι τελικά οι οποίοι θεωρούν την Εκκλησία ιδιοκτησία τους και κάνουν ό,τι θέλουν. 
Τα παραπάνω τα έγραψα για ιστορικούς και μόνο λόγους. Η διαφθορά του Τυπικού και του χαρακτήρα της Μ. Τεσσαρακοστής στις μέρες μας είναι τέτοια που την θεωρώ μη αναστρέψιμη, καθώς όλα τα πανηγυριτζίδικα περί των ιερών λειψάνων και εικόνων έχουν πλέον καθιερωθεί ως αυτονόητα. 
Απλώς να μην κραυγάζουν περί της «παραδόσεως» οι εν λόγω, γιατί γνωρίζουμε πολύ καλά ότι μόνον ο εαυτός τους τούς νοιάζει. Τίποτα, μα τίποτα, άλλο.
Κι ακόμα: Πολλοί γεροντάδες, ηγούμενοι και λοιποί "πνευματικοί", κατακλύζουν τον κόσμο τις ημέρες της Μ. Τεσσαρακοστής, για να κηρύξουν, να διδάξουν κ.ο.κ., όταν παλαιά οι μοναχοί έφευγαν από το μοναστήρι τους και αποσύρονταν στην έρημο για μεγαλύτερη άσκηση την περίοδο αυτή. Μαζεύονταν πάλι στο μοναστήρι την Κυριακή των Βαϊων για να εορτάσουν μαζί το Πάσχα, γι' αυτό και ψάλλουμε μέχρι σήμερα τον ύμνο "Σήμερον η χάρις του Αγίου Πνεύματος ημάς συνήγαγε...".
Τώρα σκορπισμός και διάχυση καθ' όλη τη διάρκεια της Σαρακοστής.
Με βάση την παραπάνω σκληρή πραγματικότητα, αναρωτιέμαι για ποια Σαρακοστή μιλάμε στις μέρες μας...

Σάββατο 13 Απριλίου 2024

Παναγιώτης Αντ. Ανδριόπουλος: ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΡΑΝΤΣ ΚΑΦΚΑ ΚΑΙ ΤΗΝ "ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ" ΤΟΥ (ΒΙΝΤΕΟ)


Παρουσίαση του βιβλίου Παναγιώτη Θωμά «Μια ανέφικτη Ανάσταση – Σχόλιο στη Μεταμόρφωση του Φραντς Κάφκα» (εκδόσεις Αρμός), στο Σπίτι της Κύπρου (9 Απριλίου 2024) 
Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 
Αγαπητοί φίλοι, 
Καλησπέρα σας 
Όλοι έχουμε ακούσει τον τελευταίο καιρό θρηνητικές οιμωγές για την οικογένεια στην Ελλάδα: «Καταστρέφεται», «χάνεται», «αποδομείται» και άλλα παρόμοια, με αφορμή το δημογραφικό, τον «κώδικα των ηθικών αξιών» που καταπατάται, το νόμο για τον πολιτικό γάμο των ομοφυλοφίλων κ.ο.κ.
Το δοκίμιο του Παναγιώτη Θωμά «Μια ανέφικτη Ανάσταση – Σχόλιο στη Μεταμόρφωση του Φραντς Κάφκα», έρχεται να μας υπενθυμίσει μετ’ επιτάσεως το προφητικό αυτό – από πολλές πλευρές - κείμενο του Κάφκα. Η μεταμόρφωση του Γκρέγκορ είναι το έναυσμα για την ουσιαστική μεταμόρφωση των μελών της οικογένειας του Γκρέγκορ, η οποία θα εξελίσσεται κωμικοτραγικά, βασανιστικά και ρεαλιστικά μέχρι το τέλος της νουβέλας. Ενώ ο Γκρέγκορ ξυπνά «μεταμορφωμένος» στην πρώτη πρόταση της νουβέλας, ο πατέρας του, η μητέρα του και η πολυαγαπημένη αδελφή του μεταμορφώνονται μπροστά στα μάτια του αναγνώστη. Ο Κάφκα αφηγείται με μια ιδιαίτερη …γλαφυρότητα την αποδόμηση της αγίας οικογένειας στον δυτικό πολιτισμό. 
«Δυνατό και ακμαίο τον θέλουν και τον αναγνωρίζουν [τον Γκρέγκορ] ως μέλος της οικογένειας. Αδύναμο και ανήμπορο δεν τον θέλουν», οι δικοί του, επισημαίνει ο Παναγιώτης Θωμά (σ.18). Όπως ακριβώς είπε ο Χριστός: και εχθροί του ανθρώπου οι οικιακοί αυτού (Ματθ. 10.36). 
Η μάνα, εδώ, αδύναμη να ψελλίσει το παραμικρό προς τον δεσποτικό σύζυγό της – πατέρα. Δεν αντέχει να αντικρίσει τον γιό της μεταμορφωμένο σε ζωύφιο και λιποθυμάει. Κι αυτή η στάση της μάνας απελπίζει ολότελα το γιό. 
Η αδελφή συμπαρίσταται στον αδελφό της, αλλά σταδιακά μεταμορφώνεται σε εξουσιαστικό ον, αφού θέλει αυτή να ελέγχει την όλη κατάσταση, με ισχυρές τάσεις αποκλειστικότητας και εγωτισμού. 
Ο πατέρας πετάει μετά μανίας μήλα στον γιό του – ζωύφιο, στοχοποιώντας τον, καθώς δεν μπορεί να αποδεχθεί την νέα αυτή συνθήκη, που είναι έξω από κάθε λογική. 
Παρ’ όλα αυτά η οικογένεια έπραξε το «καθήκον» της, δηλαδή επέδειξε ανοχή για το ζώο μέλος της. Αλλά και η ανοχή έχει τα όρια της… 
Ο Γκρέγκορ, μη μπορώντας πλέον να ανεχθεί την ανοχή, που δεν είναι εν αγάπη (κατά το «ανεχόμενοι αλλήλων εν αγάπη» του Απ. Παύλου), αποδρά από τον μάταιο τούτο κόσμο, σαν σταυρωμένος, τέλεια εγκαταλελειμμένος, μέσα στο μοναχικό δωμάτιο. Το πτώμα του το βρίσκει η υπηρέτρια… Η οικογένεια δεν δείχνει κανένα ενδιαφέρον ούτε καν για την τυπική φροντίδα του νεκρού. Έχει πάει παρακάτω… Στην εξοχή! Σχεδιάζοντας το μέλλον, χωρίς πια το άχθος – Γκρέγκορ. 
Και ο Παναγιώτης Θωμά κλείνει το δοκίμιο του, όπου ερμηνεύει ολιστικά και συμπεριληπτικά τις όψεις της Μεταμόρφωσης, με ένα ποίημα της αγαπημένης Κικής Δημουλά που είναι λόγος υπέρ του αδυνάτου, του περιθωριοποιημένου και δη του ηλικιωμένου. Με τη γνωστή ειρωνεία της Δημουλά, που μας συγκινεί κατά πως εκφράζεται: «ό,τι δεν είναι άνοιξη είναι γερόντιο πια»! 
Επομένως, ο Κάφκα μας λέει ότι δεν υπάρχει «ιδανική» ούτε «ευτυχισμένη» οικογένεια. Άρα, δεν μπορεί να είναι αυταξία ή ένας «ιερός» θεσμός. Νομίζω πως πρόκειται για μια αέναη σχοινοβασία και είναι, μάλλον, αυτό που ο Κάφκα ορίζει ως «αληθινή πορεία»: «Η αληθινή πορεία ορίζεται από ένα σχοινί, που δεν είναι τεντωμένο ψηλά, αλλά μόλις λίγο πιο πάνω από το έδαφος. Μοιάζει να βρίσκεται εκεί για να γκρεμιστείς και όχι για να το περπατήσεις». 
Στο δοκίμιο του ο Παναγιώτης Θωμά παραπέμπει στη γνωστή ρήση του Μάνου Χατζιδάκι «Όποιος δεν φοβάται το πρόσωπο του τέρατος, πάει να πει ότι του μοιάζει. Και η πιθανή προέκταση του αξιώματος είναι να συνηθίσουμε τη φρίκη, να μας τρομάζει η ομορφιά». Ο Κάφκα με τον Γκρέγκορ – ζωύφιο – τέρας θέτει εκ νέου το δίπολο «η πεντάμορφη [εδώ οικογένεια] και το τέρας». Όμως, η «απάντηση» του Κάφκα στον Χατζιδάκι σίγουρα θα άρεσε στον αγαπημένο μας συνθέτη: «Όποιος διατηρεί την ικανότητα να βλέπει την ομορφιά, δεν γερνάει ποτέ»! Όπως, δεν «γερνάει» και η «Μεταμόρφωση» του Κάφκα, αλλά μας απασχολεί 112 χρόνια μετά τη συγγραφή της. 
Όμως, η αναφορά του Χατζιδάκι στο δοκίμιο του Π. Θωμά με παρέπεμψε κατευθείαν στην «Πόλκα των Εβραίων της Πράγας»: ένα τραγούδι του Μάνου Χατζιδάκι, σε στίχους Νίκου Γκάτσου, από τον κύκλο «Οι μύθοι μιας Γυναίκας». Ο Παναγιώτης Θωμά μας θυμίζει ότι οι τρεις Εβραίες αδελφές του Κάφκα εκτελέστηκαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οπότε ο Χατζιδάκις λες κι έγραψε γι’ αυτές «μια παγωμένη πόλκα και αργή σαν εμβατήριο θανάτου». 
Γράφει στο εσώφυλλο του δίσκου ο Μάνος Χατζιδάκις κατά τρόπο προφητικό: «Οι Εβραίοι υπέφεραν πρώτοι τη βαρβαρότητα του Ναζισμού με τις εξαθλιωμένες αντισημιτικές ιδεοληψίες. Και η ατμόσφαιρα της Πράγας, μια παγερή τοιχογραφία καταδίωξης και απειλής. Οι επιζήσαντες Εβραίοι γέννησαν παιδιά που σπάνε σήμερα με πέτρες τους καρπούς και τις κλειδώσεις νεαρών Παλαιστινίων. Όμως οφείλουμε να μην αγανακτούμε φαρισαϊκά. Γιατί ο φασισμός δεν είναι ιδεολογία. Είναι και συνθέτει το υποανάπτυκτο κομμάτι του εαυτού μας. Μια ευκαιρία χρειάζεται για να φανερωθεί. Οι Εβραίοι σήμερα. Χτες κι αύριο και πολλές φορές, εμείς». 
Ο Χατζιδάκις μας λέει ότι έμαθε τον Κάφκα από τον Γκούσταβ Μάλερ, στα τραγούδια του οποίου θήτευσε. Αλλά σήμερα ο Παναγιώτης Θωμά, μας δίνει τα δικά του τραγούδια, εμπνευσμένα από το έργο του Φρ. Κάφκα, σε στίχους δικούς του και μουσική Χρυσόστομου Σταμούλη και Γιώργου Καλογήρου. 


Θαρρώ πως εμπνεύστηκε από τη σκηνή που η αδελφή του Γκρέγκορ παίζει βιολί, κάνοντας το ζώο Γκρέγκορ να απολαμβάνει στο μέγιστο βαθμό τη μουσική εκπλήσσοντας και τον ίδιο τον εαυτό του! Εδώ έχουμε την μεταμορφωτική δύναμη της μουσικής! Για τον Κάφκα «η Μουσική είναι ο ήχος της ψυχής, η ίδια η φωνή του υποκείμενου κόσμου.» Μας λέει ότι: «Υπάρχει πάθος πίσω από κάθε μορφή τέχνης. Για αυτόν τον λόγο υποφέρεις και παλεύεις για τη μουσική σου … Αλλά στην τέχνη αυτός είναι πάντοτε ο δρόμος. Θα πρέπει ο καθένας να χάσει τη ζωή του για να καταφέρει στο τέλος να την κερδίσει». Έτσι μας παραπέμπει στην αλήθεια του Χριστού: «Ο φιλών την ψυχήν αυτού, απολέσει αυτήν· και ο μισών την ψυχήν αυτού εν τω κόσμω τούτω, εις ζωήν αιώνιον διαφυλάξει αυτήν» (Ιω., 12:25). Ως εκ τούτου, θα ήταν αδύνατον η Καφκική δημιουργία να μην αποτελέσει πηγή μουσικής έμπνευσης. 
Ο σημαντικός Ούγγρος συνθέτης σύγχρονης κλασικής μουσικής και πιανίστας György Kurtág, γεννημένος το 1926, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Κάφκα, συνέθεσε τη διετία 1985-87 το έργο «Kafka-Fragments» για σοπράνο και βιολί, op. 24, διάρκειας μίας ώρας. Συγκαταλέγεται στα μεγαλύτερης διάρκειας έργα του συνθέτη και αποτελείται από 40 συνθέσεις που διαρκούν από λίγα δευτερόλεπτα μέχρι και επτά λεπτά. Βασισμένο σε αποσπάσματα από τα ημερολόγια και τις επιστολές του συγγραφέα Κάφκα, το έργο δεν αποτελεί ένα συνηθισμένο κύκλο τραγουδιών, αν και θεωρητικά θα μπορούσε να χαρακτηριστεί έτσι, αλλά μια αναζήτηση του όλου στο θραύσμα, του μακρόκοσμου στο μικρόκοσμο, του απείρου στο σημείο, και αντίστροφα. Το “Kafka-Fragments”, αν και γραμμένο ως αμιγώς συναυλιακό έργο, φαίνεται σαν να αποζητούσε και τη θεατρική του ύπαρξη, όπως αποδεικνύεται από τις συχνές σκηνικές παρουσιάσεις του έργου. 
Ο Φίλιπ Γκλας (γενν.1937), ο ζωντανός θρύλος της σύγχρονης μουσικής και πρωτοπόρος του μινιμαλισμού, «έντυσε» την «Σωφρονιστική Αποικία», τη σκοτεινή αυτή ιστορία του Κάφκα, με ήχους αντίστοιχα σκληρούς και επίμονους, χρησιμοποιώντας τα έγχορδα με αριστοτεχνικό τρόπο. Μας έδωσε το 2000 μια όπερα δωματίου για μια παλιά σωφρονιστική αποικία, όπου ένας αξιωματικός και ένας επισκέπτης, με αφορμή τον επικείμενο «σωφρονισμό» ενός αναξιοπαθούντος κατάδικου μέσω μιας δαιμονικής μηχανής, ξετυλίγουν μια εξαιρετικά ζοφερή διήγηση γύρω από τα βασικά καφκικά μοτίβα: τη σχέση του ατόμου με την εξουσία, τις έννοιες της δικαιοσύνης και της αδικίας, την τιμωρία, την καταδίκη και τελικά, με έναν ανορθόδοξο τρόπο, την κάθαρση. 
Και το 2014 πάλι ο Φίλιπ Γκλας μας έδωσε την περίφημη «Δίκη», μια αγγλόφωνη όπερα σε δύο πράξεις, βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Κάφκα. Αλλά και ο δικός μας σύγχρονος έλληνας συνθέτης Χάρης Βρόντος (γενν. 1951), μας έδωσε πρώτα, σε λιμπρέτο δικό του, την Καφκική «Δίκη» (1997), μια όπερα σε τρείς πράξεις, για σολίστ, χορωδία και ορχήστρα και, ύστερα, την Καφκική «Μεταμόρφωση» ως όπερα δωματίου, σε λιμπρέτο πάλι δικό του και 4 εικόνες με επίλογο, η οποία ανέβηκε από την Εθνική Λυρική Σκηνή το 2016. 
Τώρα, έρχεται από τον Παναγιώτη Θωμά, τον Χρυσόστομο Σταμούλη και τον Γιώργο Καλογήρου ένας πιο προσιτός Κάφκα, μέσα από έναν κύκλο τραγουδιών, με τίτλο «Διάλογοι με τον Κάφκα», που μας παραπέμπουν σ’ αυτό που συνηθίζουμε να λέμε στην Ελλάδα «έντεχνο τραγούδι». 
Κι εδώ, όμως, νομίζω ότι ισχύει αυτό που λέει ο ίδιος ο Κάφκα, σε μια φράση που έχει μελοποιήσει ο György Kurtág: «Κανείς δεν τραγουδά πιο καθαρά, από αυτούς που βρίσκονται βαθιά στην κόλαση: κι αυτό που θεωρούμε τραγούδι των αγγέλων, είναι το δικό τους τραγούδι». 
Κάτι σαν την εξαίσια «Μεταμόρφωση» του Μάνου Χατζιδάκι στις «Μπαλάντες της Οδού Αθηνάς»: Κάτω απ’ την Ακρόπολη χτισμένοι 
είμασταν νεκροί φυλακισμένοι 
ένοχοι κριθήκαμε και ξένοι 
για τη χώρα για την οικουμένη. 
Βγήκαμε παιδιά μιας μάνας χήρας 
είμασταν γεννήματα της μοίρας 
γίναμε εκφραστές μιας βίας στείρας 
μείναμε οι χορδές μισές μιας λύρας. 
....
Θέλω να κλείσω με μια φράση του Κάφκα που θα μπορούσε να την έχει πει και για την «Μεταμόρφωση». Την έγραψε στις 15 Νοεμβρίου 1910: «Δεν θα επιτρέψω στον εαυτό μου να κουραστεί. Θα βυθιστώ στη νουβέλα μου, κι ας φάω τα μούτρα μου». 
Σας ευχαριστώ. 
Παρατίθεται, στη συνέχεια, το βίντεο όλης της εκδήλωσης. 


Παρασκευή 12 Απριλίου 2024

"ΠΡΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΜΟΝ" ΜΕ ΤΟΝ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΘΩΜΑ (ΒΙΝΤΕΟ)


Η ενορία του Ι. Ναού Αγίου Γεωργίου Νέου Ψυχικού παρουσιάζει την διαδικτυακή εκπομπή «Προς Εκκλησιασμόν», όπου φιλοξενούνται εργάτες του πνεύματος και της τέχνης. 
Στην 77η εκπομπή προσκεκλημένος  ο Δρ Θεολογίας και συγγραφέας Παναγιώτης Θωμά. 
Επιμελείται και παρουσιάζει ο Παναγιώτης Αντ. Ανδριόπουλος. 
Κάμερα, τεχνική επεξεργασία: Κατερίνα Δ. Λεονάρδου.

   

Ο Παναγιώτης Θωμά γεννήθηκε στη Λάρνακα της Κύπρου το 1981. Σπούδασε θεολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και έλαβε μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών από το Holy Cross Greek Orthodox School of Theology στη Βοστόνη (2005). Αναγορεύτηκε διδάκτορας θεολογίας από το Αριστοτέλειο (2010) μετά από έγκριση διατριβής του για την έννοια του τόπου στο έργο των Νίκου Γ. Πεντζίκη και Wendell Berry. Διδάσκει Θρησκειολογία στην Αγγλική Σχολή (English School) Λευκωσίας, Διδακτική των Θρησκευτικών στην Προδημοτική Εκπαίδευση στο Πανεπιστήμιο Frederick και Μεταπτυχιακό Σεμινάριο με τίτλο Θεολογία και Πολιτισμός στο Τμήμα Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Κύπρου. Άρθρα και μελέτες του έχουν δημοσιευτεί σε ελληνόφωνα και αγγλόφωνα περιοδικά (Σύναξη, Intel-lectum, Ένεκεν, The Journal of Religion and Film, Σynthesis κ.α.). Είναι Αρχισυντάκτης του ηλεκτρονικού περιοδικού Συμ-βολή της Ιεράς Μητροπόλεως Κυρηνείας. 


Έχει μεταφράσει τα παραμύθια του Όσκαρ Ουάιλντ Ο Εγωιστής Γίγαντας, Ο νεαρός Βασιλιάς και Ο Ευτυχισμένος Πρίγκιπας (Αρμός 2013, 2014) και της Σέλμα Λάγκερλεφ Η Άγια Νύκτα, Ο Μύθος του Χριστουγεννιάτικου Τριαντάφυλλου και Ο Μύθος της Φωλιάς των Πουλιών (Αρμός, 2014, 2015). Υπήρξε μέλος της χορωδίας «Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος» Θεσσαλονίκης (2002-2007) και ιδρυτικό μέλος μαζί με τον Γιώργο Καλογήρου του μουσικού σχήματος Ενδοχώρα, του οποίου υπήρξε και ερμηνευτής. 
Βιβλία του: Τόπος χρονοποιός: Κοινότητα, φιλοπατρία, ετεροτοπία και ο τόπος των εσχάτων στα κείμενα του Νίκου Πεντζίκη και Wendell Berry (Αρμός, 2017), Διαρρηγνύοντας την αμφιβολία - Μελετήματα για την ποίηση της Κικής Δημουλά (Αρμός, 2020), Ο μονόλογος του σαλιγκαριού - Αφήγημα για μεγάλα παιδιά και εφήβους (Αρμός, 2022), Μια ανέφικτη ανάσταση - Σχόλιο στη Μεταμόρφωση του Φραντς Κάφκα (Αρμός, 2024).


Πέμπτη 11 Απριλίου 2024

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΘΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΦΚΑ


Την Τρίτη 9 Απριλίου 2024, στο Σπίτι της Κύπρου (Ξενοφώντος 2Α, Σύνταγμα), πραγματοποιήθηκε μια ιδιαίτερη εκδήλωση με τον γενικό τίτλο: «Διάλογοι με τον Κάφκα», κατά την οποία παρουσιάστηκε το βιβλίο  του Παναγιώτη Θωμά, "Μια ανέφικτη ανάσταση. Σχόλιο στη Μεταμόρφωση του Φραντς Κάφκα", εκδ. Αρμός, Αθήνα 2024. 
Για το βιβλίο μίλησαν ο ποιητής Ρήσος Χαρίσης και ο θεολόγος και μουσικός Παναγιώτης Ανδριόπουλος, ενώ χαιρετισμό απηύθυνε ο συγγραφέας. 
Στη συνέχεια παρουσιάστηκε για πρώτη φορά μεγάλο μέρος νέου κύκλου τραγουδιών εμπνευσμένων από το έργο του Φρ. Κάφκα, σε στίχους του Παναγιώτη Θωμά και μουσική Χρυσόστομου Σταμούλη και Γιώργου Καλογήρου, τα οποία συνόδευσε αφήγηση σύντομων αποσπασμάτων από κείμενα του Κάφκα. Την εκδήλωση συντόνισε η δημοσιογράφος και κλασική φιλόλογος Βίκυ Φλέσσα. 
Συντελεστές μουσικού μέρους εκδήλωσης: Θάνος Σταυρίδης: ακορντεόν και ενορχήστρωση, Στέλλα Τέμπρελη: βιολοντσέλο, Γιώργος Καλογήρου: ερμηνεία, πιάνο, Μαρία Παπαλεοντίου: ερμηνεία. Παναγιώτης Θωμά και Χρυσόστομος Σταμούλης: αφήγηση. 
Ήταν μια ουσιαστική εκδήλωση - αφιερωμένη και στην επέτειο των 100 χρόνων από τον θάνατο του μεγάλου συγγραφέα, Φραντς Κάφκα (1883-1924) - που καταχειροκροτήθηκε από το κοινό. 
Διοργάνωση: Το Σπίτι της Κύπρου, οι Εκδόσεις Αρμός σε συνεργασία με το Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Ε.Κ.Π.Α. και το Τσέχικο Κέντρο Αθήνας. 
Photos by Anestis Kyriakidis


Τετάρτη 10 Απριλίου 2024

ΜΙΑ ΞΕΧΩΡΙΣΤΗ ΣΥΝΑΥΛΙΑ ΜΕ ΕΡΓΑ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΕΠΤΑΝΗΣΙΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ



Η Ομάδα "Σύγχρονοι Επτανήσιοι Συνθέτες" διοργάνωσε συναυλία μελοποιημένης ποίησης στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (Αίθουσα "Γιάννης Μαρίνος" του Συλλόγου "Οι Φίλοι της Μουσικής")  το Σάββατο 6 Απρίλιου 2024. 
Παρουσιάστηκαν έργα των: Κώστα Αγουρίδη, Παύλου Βεντούρα, Σπύρου Δεληγιαννόπουλου, Σπύρου Μάζη, Σπύρου Μαυρόπουλου, Χρύσανθου Μουζακίτη, Σπύρου Προσωπάρη, Νίκου Ροδίτη, Σπύρου Ρουβά και Σπύρου Τσιλιμπάρη, σε ποίηση Πέτρου Μελισσηνού, Kobayashi Issa, Διονυσίου Σολωμού, Λορέντζου Μαβίλη, Κωνσταντίνου Θεοτόκη, Μαρίας Πολυδούρη, Οδυσσέα Ελύτη, Ρίτας Βούρτση, Λήδας Βεντούρα και Δημήτρη Καρύδη. 
Ερμήνευσαν οι καλλιτέχνες: Ρόζα Πουλημένου, (μεσόφωνος) Εύα Καργιοφύλη (υψίφωνος), Σωτήρης Τριάντης (βαρύτονος), Μαριλένα Ελούλ και Κωνσταντίνα Μουχλιανίτη (πιάνο).
Παραθέτουμε στη συνέχεια την εμπεριστατωμένη ομιλία του μουσικογράφου και ερευνητή Θωμά Ταμβάκου, που έκανε πριν την συναυλία. 


Καλησπέρα σας. 
Στην ομιλία μου θα αναφερθώ κυρίως σε ιστορικά στοιχεία που αφορούν την αποκαλούμενη Επτανησιακή μουσική Σχολή, από τις απαρχές της και θα φθάσω στο σήμερα με τους ζώντες Επτανήσιους συνθέτες. Είναι η πρώτη «μουσική σχολή» (σε εισαγωγικά) στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της σημερινής Ελλάδας που επηρεάστηκε από τον δυτικό τρόπο μουσικής. Η αρχή της αυτής της δυτικότροπης μουσικής σχολής σηματοδοτείται από την παρουσία του κορυφαίου μας μουσουργού Νικολάου Χαλικιόπουλου Μάντζαρου. Διαρκεί έως τις μέρες μας, με τους σύγχρονους Επτανήσιους συνθέτες. Αυτό όμως αφορά περισσότερο την επτανησιακή καταγωγή παρά κάποια ιδιαίτερα υφολογικά στοιχεία. 


Είναι εντυπωσιακό το ποσοτικό μέγεθος των Επτανησίων μουσικών δημιουργών. Συνολικά, στο Αρχείο Ελλήνων Μουσουργών Θωμά Ταμβάκου έχουν καταχωρισθεί 371 συνθέτες λόγιας μουσικής, με τεκμηριωμένα στοιχεία καταγωγής και με την πρωτοκαθεδρία της Κέρκυρας. Συγκρατείστε αυτόν τον αριθμό. Σε προηγηθείσα ομιλία μου, για το ίδιο θέμα, στον Παρνασσό πριν από δύο χρόνια, είχα μιλήσει για 362 συνθέτες. Άρα μέσα σε αυτή την περίοδο των δύο ετών, με το συνεχές ερευνητικό έργο, προστέθηκαν ακόμη εννέα Επτανήσιοι συνθέτες. Αναμφίβολα υπάρχουν περισσότεροι συνθέτες, τεθνεώτες και ζώντες, από τον αριθμό που προανέφερα οι οποίοι ήδη έχουν εντοπισθεί με την έρευνα. Όμως για τουλάχιστον είκοσι μουσικούς δημιουργούς, όλοι τεθνεώτες, τα στοιχεία που διαθέτουμε είναι επισφαλή, ως προς την επτανησιακή καταγωγή αλλά και το συνθετικό τους έργο στον χώρο της λόγιας μουσικής. Η έρευνα συνεχίζεται σε αυτό το πεδίο, κυρίως για τους δύο προηγούμενους αιώνες. H τελική εκτίμησή μου είναι ότι ο συνολικός αριθμός υπερβαίνει τους 430 συνθέτες. Στο γενικό σύνολο με τους 5.730 καταχωρισμένους Έλληνες και ελληνικής συνθέτες στο Αρχείο Ελλήνων Μουσουργών Θωμά Ταμβάκου, οι Επτανήσιοι κατέχουν το 7% περίπου. 


Στο νησί των Φαιάκων, την υπέροχη Κέρκυρα, είναι -όπως προανέφερα- αυτονόητη η πλειοψηφία με 219 συνθέτες, το 59% του συνόλου. Είναι σίγουρα παγκόσμια πρωτοτυπία σε στατιστικό μέγεθος, αφού δεν υπάρχει άλλο νησί στον κόσμο, με τα γεωγραφικά και πληθυσμιακά χαρακτηριστικά της Κέρκυρας, το οποίο να διαθέτει υπέρτερο δυναμικό μουσικών δημιουργών λόγιας μουσικής. Στη διαφάνεια που προβάλλεται έχω βάλλει, ενδεικτικά, τις φωτογραφίες τεσσάρων Κερκυραίων συνθετών, όχι ιδιαίτερα γνωστών, δύο του 19ου αιώνα αριστερά και δύο του 20ού αιώνα δεξιά. 


Μετά την Κέρκυρα, ακολουθεί η Κεφαλονιά με 75 συνθέτες, η Ζάκυνθος με 58, η Λευκάδα με 16, η Ιθάκη με 2 και οι Παξοί με 1 συνθέτη. Μόνο στα Κύθηρα δεν εντοπίζεται κάποιος γηγενής συνθέτης. Εντοπίστηκαν όμως δύο συνθέτες με κυθηραϊκή καταγωγή από τους γονείς του. Το ίδιο ισχύει και για τα 24 μικρότερα Ιόνια νησιά όπως οι Αντίπαξοι, η Ερεικούσα, το Μεγανήσι, οι Οθωνοί κλπ. Στα οποία δεν εντοπίστηκαν γηγενείς συνθέτες. Η φωτογραφία που βλέπετε είναι του Διονυσίου Ροδοθεάτου, σημαντικού συνθέτη του 19ου αιώνα από την Ιθάκη. Με τα γεωγραφικά και πληθυσμιακά χαρακτηριστικά της Κεφαλλονιάς και της Ζακύνθου, τα δύο αυτά νησιά ανήκουν στην πρώτη δεκάδα παγκοσμίως, με βάση το δυναμικό μουσικών δημιουργών. 


Ένα ακόμη ενδιαφέρον στατιστικό στοιχείο είναι η σχέση μεταξύ τεθνεώτων και ζώντων συνθετών, με τους 276, δηλαδή το 75% του συνόλου να έχουν εκδημήσει. Τη σπουδαία επτανησιακή μουσική παράδοση συνεχίζουν 95 συνθέτες. Έργα εξάλλου δέκα ζώντων συνθετών θ’ απολαύσουμε στη συνέχεια με σπουδαίους ερμηνευτές, όπως τα δύο έργα της διαφάνειας, του Κώστα Αγουρίδη αριστερά και του Σπύρου Μαυρόπουλου δεξιά. Κατά τη γνώμη μου, ο αριθμός των 95 ζώντων συνθετών είναι αρκετά μικρότερος, μόνο το 25% του συνόλου, αναλογικά με αυτόν που θα περίμενε κάποιος, έστω και με μικρή γνώση της ερικυδούς επτανησιακής μουσικής ιστορίας και παράδοσης. Υπάρχει όμως ένα σημαντικό εξελισσόμενο δυναμικό Επτανησίων φοιτητών και σπουδαστών στα Τμήματα Μουσικών Σπουδών, τα ωδεία και τις φιλαρμονικές τα τελευταία δέκα χρόνια που δείχνουν μικρά αλλά ενδιαφέροντα δείγματα μουσικής γραφής. Οπότε ο αριθμός των 95 εν ζωή συνθετών τα επόμενα χρόνια θα υπερβεί τους 120 κατά τη γνώμη μου. 


Η σχέση των Επτανήσων με τη μουσική θεωρείται αδιαμφισβήτητα ως το κύριο χαρακτηριστικό της πολιτιστικής δυναμικής τους. Είναι κοινή πεποίθηση ότι ο χαρακτήρας της επτανησιακής μουσικής είναι ενιαίος, αδιάσπαστος και καθ’ ολοκληρίαν εξαρτημένος από τα μουσικά πρότυπα της «καθ’ ημάς Δύσεως». Η πρώτη νύξη για τη μουσική παρουσία στα Επτάνησα ανάγεται στο εμβληματικό 1549. Από τότε, και στην Κέρκυρα, μαρτυρείται το παλαιότερο γνωστό μουσικό συμβόλαιο, γραμμένο στα ελληνικά. Αφορά διδασκαλία μουσικής και συγκεκριμένα φυσικής τρομπέτας από κάποιον Βαλέριο Καλαβρέζο, πιθανώς Κερκυραίο. Είναι γνωστό ότι την μουσική κουλτούρα των Επτανήσων, ιδίως στον 19ο αιώνα και τις αρχές του 20ού, τη δημιούργησαν δυο μουσικά ρεύματα. Το πρώτο είναι το επτανησιακό λαϊκό τραγούδι των πόλεων μαζί με το δημοτικό των χωριών. Το δεύτερο η λόγια μουσική των Επτανησίων μουσουργών. Είναι η περίοδος στην οποία τα Επτάνησα διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στα μουσικά πράγματα, ως ο συνδετικός κρίκος της ελληνικής μονόφωνης μουσικής (δημοτική και βυζαντινή) με τη λόγια μουσική της Δύσης, μέσα από την πολυφωνία των Επτανήσων. 


Όταν όλος ο Ελλαδικός χώρος βρισκόταν υπό την κατοχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα Επτάνησα ήταν εκείνα που ήρθαν πρώτα σε μουσική επαφή με τη Δύση και ειδικότερα με το ιταλικό μελόδραμα. Ας έχουμε υπόψη μας ότι το ιστορικό θέατρο Σαν Τζιάκομο της Κέρκυρας δεν είχε τίποτα να ζηλέψει από τα μεγάλα λυρικά θέατρα της Ιταλίας. Στο πάλαι ποτέ κερκυραϊκό θέατρο, που άρχισε να λειτουργεί από το 1720, μόνο στην περίοδο 1770 - 1800, παραστάθηκαν 50 όπερες από ιταλικούς θιάσους. Αυτό είχε ως συνέπεια την εξοικείωση του επτανησιακού κοινού με τα οπερατικά ακούσματα. Επίσης, συνέβαλλε στη δημιουργία νέων θεάτρων για παραστάσεις οπερών, στην Κεφαλονιά, τη Ζάκυνθο και τη Λευκάδα. Συνέβαλλε επίσης, στο να εμφανισθούν οι πρώτοι Έλληνες συνθέτες στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο. Λάτρεις των ιταλικών μελοδραματικών θιάσων, που τότε, εξαιτίας και της Ενετοκρατίας, περιόδευαν στα Επτάνησα, οι κατοπινοί Επτανήσιοι συνθέτες επηρεάστηκαν και στη συνέχεια, φοίτησαν σε μουσικές σχολές και ωδεία της Ιταλίας αντλώντας στοιχεία από τον μουσικό πολιτισμό της. 


Η απαρχή της επτανησιακής μουσικής δημιουργίας εντοπίζεται στα τέλη του 18ου αιώνα, πολύ πριν από τον Μάντζαρο, με τον Κερκυραίο Στέφανο Πογιάγο, δάσκαλο του Μάντζαρου και προδρομική μουσική μορφή των Επτανήσων. Δυστυχώς όλα τα μελοδραματικά του έργα, γραμμένα πριν τη γέννηση του Μάντζαρου, θεωρούνται σήμερα χαμένα. Ο Πογιάγος συνδέει το νήμα της διαχρονικής παρουσίας της μουσικής δημιουργίας των Ελλήνων και ελληνικής καταγωγής μουσουργών. Νήμα που ξεκινά από την Κασσιανή στον 9ο αιώνα, διαπερνά τον 14ο με τον οργανίστα Ισαάκ Αργυρόπουλο στην Ιταλία, τον 15ο με τον εκκλησιαστικό συνθέτη Μανουήλ Γαζή, συνεχίζεται στον 16ο με τους μαδριγαλιστές, τον γνωστό πλέον Φραγκίσκο Λεονταρίτη, τον Φραγκίσκο ντε Λάουντις στην Ιταλία και τον άγνωστο Κυπριανό Βασιλικό στη σημερινή Πολωνία. Το νήμα συνεχίζεται στον 17ο αιώνα με τον Δανιήλ Καρολίδη στη σημερινή Τσεχία και φθάνει στον 18ο με τον γαλλοτραφή Κωνσταντίνο Αγαθόφρονα Νικολόπουλο και τον Μιχαήλ Στρατίκο, συνθέτη μπαρόκ μουσικής στην Ιταλία. Παρά την αδιαμφισβήτητη καλλιτεχνική παρουσία του Πογιάγου, ιδρυτής της επτανησιακής σχολής θεωρείται ο Νικόλαος Μάντζαρος, Κερκυραίος αριστοκράτης και κορυφαία μουσική προσωπικότητα. Παρότι είχε μεγάλη επιρροή στην Νάπολη, όπου και σπούδασε μετά τον Πογιάγο, προτίμησε να επιστρέψει στην Κέρκυρα και να μεταλαμπαδεύσει σε νέους και νέες του γενέθλιου τόπου του τις μουσικές γνώσεις του με δωρεάν μαθήματα. Με μοναδικό ζήλο εκπαίδευσε μουσικά αρκετούς Επτανήσιους και έσπειρε τους σπόρους για την πρώτη γενιά των Επτανησίων συνθετών. Είναι χρονολογικά ο πρώτος συνθέτης που χρησιμοποίησε την ελληνική γλώσσα στο πλαίσιο της σύνθεσης λόγιας μουσικής. Αποτελεί το αποφασιστικό εκείνο πρόσωπο το οποίο πέτυχε να δημιουργήσει ένα συνεχές ρεύμα συνθετών, για πρώτη φορά στην μουσική του νεότερου ελληνισμού. 


Οι μαθητές του έγιναν αργότερα σπουδαία ονόματα της μουσικής των Επτανήσων, όπως ο Παύλος Καρρέρ, ο Δομένικος Παδοβάνης, ο Σπυρίδων Ξύνδας, ο Ιωσήφ Λιβεράλης και ο Διονύσιος Ροδοθεάτος. Οι περισσότεροι από αυτούς συνέχισαν τις μουσικές τους σπουδές στην Ιταλία. Είναι σημαντικό το ότι πέτυχαν να απενοχοποιήσουν την επαγγελματική ενασχόληση της τάξης τους με τη μουσική. Μέχρι τότε, στην τάξη των οικονομικά αποκαταστημένων, η επαγγελματική ενασχόληση με την μουσική δεν θεωρείτο ιδιαίτερο προσόν, υπέρτερο του γιατρού, του νομικού, του επιχειρηματία, του γαιοκτήμονα κλπ. Δυστυχώς, από αυτή την πρώτη γενιά Επτανησίων συνθετών σημαντικά έργα τους έχουν χαθεί οριστικά. Βεβαίως και υπάρχουν εξαιρέσεις με λαμπρά διασωθέντα έργα, όπως η όπερα Don Crepuscolo, η πρώτη χρονολογικά σωζόμενη ελληνική όπερα, το φωνητικό έργο Aria Greca και ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν, όλα έργα του Μάντζαρου. Στα σημαντικά έργα της πρώτης γενιάς εντάσσονται η όπερα Δίρκη του Παδοβάνη, οι όπερες Φροσύνη, Μαραθών-Σαλαμίς και Μάρκος Βότσαρης του Καρρέρ και τέλος, η όπερα Υποψήφιος βουλευτής του Ξύνδα, η πρώτη με ελληνικό λιμπρέτο. Η χρήση της ελληνικής γλώσσας, από τον Ξύνδα και τον Καρρέρ αποτελεί πλέον ικανό δείγμα εθνικής συνειδητοποίησης των Επτανήσιων μουσικών δημιουργών. 


Στην μουσική εκπαίδευση των Επτανησίων συνέδραμαν, επίσης, και οι διάφορες Φιλαρμονικές, όπως η Φιλαρμονική Εταιρεία Κερκύρας, που ίδρυσε ο Μάντζαρος το 1840, η Φιλαρμονική Σχολή Κεφαλληνίας, η Φιλαρμονική Εταιρεία Λευκάδος και οι ογδόντα περίπου φιλαρμονικές που δημιουργήθηκαν, σχεδόν σε όλα τα Επτάνησα, από τα μέσα του 19ου αιώνα. Με σπουδαίους αρχιμουσικούς στην πλειοψηφία τους, κυρίως Ιταλούς αλλά και Έλληνες, και με αξιόλογα φυτώρια νέων μουσικών, διαδραμάτισαν και συνεχίζουν έναν σπουδαίο ρόλο στο να γαλουχήσουν πολλούς νέους στην μουσική αλλά και στον ελληνικό μουσικό πολιτισμό. 


Γύρω στο 1860 σηματοδοτείται η απαρχή της δεύτερης γενιάς Επτανησίων συνθετών. Σε αυτή ανήκουν σπουδαίοι εκπρόσωποι της «Επτανησιακής Σχολής», όπως ο Σπυρίδων Σαμάρας, ο Ιωσήφ Καίσαρης, ο Ναπολέων Λαμπελέτ και άλλοι πολλοί, κυρίως αρχιμουσικοί φιλαρμονικών. Οι περισσότεροι εκπαιδεύτηκαν μουσικά από τους συνθέτες της πρώτης γενιάς. Το 1864, μετά την προσάρτηση των Επτανήσων στην Ελλάδα, πολλοί Επτανήσιοι συνθέτες της δεύτερης γενιάς εγκαταστάθηκαν στην ηπειρωτική Ελλάδα με σκοπό να διδάξουν την μουσική τους στους ηπειρωτικούς Έλληνες. Έτσι, οι Έλληνες, που είχαν συνηθίσει τη δημοτική και βυζαντινή μουσική, γνώρισαν την δυτική τεχνοτροπία μουσικής μέσω των Επτανησίων, κυρίως στα τέλη του 19ου αιώνα. Με την δημιουργία επίσης, του Ωδείου Αθηνών το 1871, πολλοί Επτανήσιοι πήγαν και δίδαξαν εκεί. 


Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, εμφανίστηκε μια νέα μουσική τάση, η δημιουργία «ελληνικής μουσικής» βασισμένη στα κλασικά πρότυπα της δυτικότροπης μουσικής, σε συνδυασμό με ελληνικά μοτίβα από την παραδοσιακή μας μουσική. Δύο από τους Επτανήσιους υποστηρικτές της ιδέας αυτής και συνθέτες της δεύτερης γενιάς, ήταν ο Διονύσιος Λαυράγκας και ο Γεώργιος Λαμπελέτ. Αυτοί οι δύο συνθέτες, μαζί με μερικούς ακόμη, έβαλαν τις βάσεις αυτού που αργότερα θα ονομαζόταν «έντεχνο ή λόγιο ελληνικό τραγούδι» που τη σημερινή συνέχειά του θ’ ακούσουμε στις μελοποιήσεις της αποψινής συναυλίας. Τα έργα των συνθετών της δεύτερης γενιάς έχουν μία μεγαλύτερη υφολογική ποικιλία. Ακολουθούν μεν το επτανησιακό ύφος της πρώτης γενιάς, συνδυασμένο όμως και με άλλες μουσικές γλώσσες, όπως η γαλλική. Απαρτίζονται και πάλι από πολλές όπερες ή μελοδράματα στα ελληνικά, κυρίως του Λαυράγκα και τα ιταλικά, με την κυριαρχία εδώ του Σαμάρα. Χαρακτηριστικά έργα της δεύτερης γενιάς είναι το συμφωνικό ποίημα Γιορτή του Γεωργίου Λαμπελέτ, η Ελληνική Σουίτα του Λαυράγκα, οι όπερες Μάρτυς και Ρέα του Σαμάρα και το γνωστό βαλς Μη μου άπτου του Ιωσήφ Καίσαρη που αποκαλείται ως ο «Έλληνας Γιόχαν Στράους». Σταδιακά, από τα τέλη του 19ου αιώνα, η γερμανική μουσική, η οποία είχε ήδη κατακτήσει τα μεγάλα σαλόνια της Ευρώπης, άρχισε να εισχωρεί και στην Ελλάδα. Το αποτέλεσμα ήταν ο παραγκωνισμός των «ιταλοπρεπών» (σε εισαγωγικά) Επτανησίων συνθετών. Έτσι δημιουργήθηκε η γνωστή διαμάχη ανάμεσα στους μουσικούς από τα Επτάνησα και τους «γερμανόφρονες» συνθέτες. Η διαμάχη έγινε εντονότερη με τη εμπλοκή του Μανώλη Καλομοίρη. 


Δυστυχώς, με την υπερίσχυση των απόψεων του Καλομοίρη, οι Επτανήσιοι κατηγορήθηκαν άδικα ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για την ιδέα δημιουργίας εθνικής ελληνικής μουσικής. Έτσι, έμειναν στην σκιά των μουσικών γεγονότων της εποχής, υποτιμημένοι από το κοινό για αρκετές δεκαετίες. Και όπως αποδείχθηκε, χάρις και στο πρώτο βιβλίο που δικαιώνει τους Επτανήσιους μουσικούς, τη «Νεοελληνική Μουσική» γραμμένο το 1958 από τον σπουδαίο Κερκυραίο μουσικολόγο Σπύρο Μοτσενίγο, αυτή η άποψη ήταν συνολικά λανθασμένη γιατί ζημίωσε τούς ίδιους τούς συνθέτες και φυσικά την ελληνική λόγια μουσική στην εξελικτική της πορεία. 


Οι Επτανήσιοι συνθέτες, όμως, συνεχίζουν να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στο μουσικό γίγνεσθαι και έως τα μέσα του 20ου αιώνα, με την εμφάνιση των συνθετών της τρίτης γενιάς. Συνθέτες εγνωσμένης αξίας όπως ο Αντίοχος Ευαγγελάτος, ο Σπυρίδων Δουκάκης, ο Αλέκος Ξένος και ο Στέφανος Δολιανίτης συνδύασαν θαυμάσια το επτανησιακό ύφος με εκείνο της αποκαλούμενης «Εθνικής Μουσικής Σχολής» του Μάριου Βάρβογλη, του Πέτρου Πετρίδη και του Καλομοίρη φυσικά, και χαρακτηρίστηκαν ως μέλη της. Η επτανησιακή μουσική παράδοση επιβιώνει μέχρι σήμερα μέσω των δεκάδων φιλαρμονικών εταιρειών και των τοπικών μουσικών και μαέστρων στα Επτάνησα. 


Και βεβαίως με τους 95 ζώντες λαμπρούς συνθέτες, πολλοί από τους οποίους διαπρέπουν στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Μπορούμε να πούμε ότι αυτοί εκπροσωπούν επάξια την τέταρτη γενιά Επτανησίων συνθετών. Σε αυτή εντάσσονται όσοι γεννήθηκαν μετά τον πόλεμο, με προεξάρχοντες τους εβδομηντάρηδες και εξηντάρηδες σήμερα και με χρονολογική σειρά τον Χρύσανθο Μουζακίτη, τον Παύλο Βεντούρα, τον Σπύρο Τσιλιμπάρη, τον Σπύρο Μαυρόπουλο, τον Σπύρο Μάζη και τον Κώστα Αγουρίδη, όλοι τους Κερκυραίοι, γεννημένοι στην περίοδο 1949-1962. Πιστεύω ακράδαντα ότι εντάσσονται στους σημαντικότερους ενδημικούς συνθέτες μας, με πολυσχιδή καλλιτεχνική δραστηριότητα. Είναι αδιανόητο η οποιαδήποτε αναφορά στην ποιοτική σύγχρονη λόγια μουσική δημιουργία να μην περιλαμβάνει το σύνολο των συνθετών που προανέφερα. 


Η τέταρτη γενιά συνεχίζεται με τους σημερινούς πενηντάρηδες και σαραντάρηδες, όπως οι Ζακύνθιοι Σπύρος Δεληγιαννόπουλος και Νίκος Ροδίτης και οι Κερκυραίοι Σπύρος Ρουβάς και Σπύρος Προσωπάρης, γεννημένοι στην περίοδο 1969-1979, όλοι σημαντικοί συνθέτες που επίσης διαπρέπουν. Όπως μπορείτε να διαπιστώσετε από τους δέκα συνθέτες της αποψινής συναυλίας, οι οκτώ είναι Κερκυραίοι και οι δύο Ζακύνθιοι. Ελπίζω σε επόμενη συναυλία οι αγαπητοί διοργανωτές να εντάξουν έργα Κεφαλλήνιων και Λευκαδιτών σύγχρονων συνθετών. Ακολουθεί και η πέμπτη γενιά Επτανησίων συνθετών με τους σημερινούς τριαντάρηδες και εικοσάρηδες που ήδη κάνουν αισθητή την παρουσία τους, αν και δεν εκπροσωπούνται στη σημερινή συναυλία.


Η ομάδα «Σύγχρονοι Επτανήσιοι Συνθέτες» δημιουργήθηκε το 2020, με πρωτοβουλία των δέκα συνθετών της συναυλίας. Τους συνδέουν η κοινή επτανησιακή καταγωγή και οι κοινές μουσικές καταβολές που δημιουργήθηκαν από την συμμετοχή τους στις επτανησιακές φιλαρμονικές. Όλοι ακολούθησαν σοβαρές μουσικές σπουδές και έχουν διαρκή καλλιτεχνική δραστηριότητα και σημαντική προσφορά, σε όλους τους τομείς της μουσικής ενασχόλησής τους. Σκοπός της ομάδας, που προήλθε ως απότοκος της πρότερης ομάδας «Σύγχρονοι Κερκυραίοι Συνθέτες», είναι η προβολή του έργου του συνόλου των Επτανησίων συνθετών, από τον 19ο αιώνα έως τις μέρες μας. Ελπίζω ότι η σημερινή αξιόλογη εκδήλωση αλλά και οι προηγηθείσες του 2015 και του 2022, να σηματοδοτήσει την απαρχή για την ουσιαστική και γόνιμη παρέμβαση στο σύγχρονο μουσικό γίγνεσθαι. Με την ίδια ενοργάνωση μεταξύ τους, για σολιστικές φωνές και πιάνο, αλλά και διαφορετική υφολογική προσέγγιση των ποιητικών κειμένων που μελοποιήθηκαν, τα έργα της αποψινής συναυλίας θα κρατήσουν αμείωτο το ενδιαφέρον σας. Εξάλλου, οι εγνωσμένης αξίας ερμηνευτές και η επαγγελματική ευσυνειδησία τους το εγγυώνται στον υπέρτατο βαθμό Εύχομαι επίσης, η ομάδα αυτή να διευρυνθεί και να εντάξει επτανησιακής καταγωγής συνθέτες της διασποράς. Επίσης να δοθεί βαρύτητα στην παρουσίαση άγνωστων έργων των πρώτων Επτανησίων συνθετών, με μελετημένες ερμηνείες, γιατί αυτές είναι που δίνουν τελεσίδικη παρουσία ως ιστορικό γεγονός. 
Σας ευχαριστώ πολύ και σας εύχομαι καλή ακρόαση για τη συνέχεια.


Related Posts with Thumbnails