Η ΤΕΧΝΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΓΟΡΑ Ή Ο ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ "ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ"

Δημήτρης Μπαλτάς 

Gilles Lipovetsky-Jean Serroy, L’ esthétisation du monde. Vivre à âge du capitalisme artiste, Callimard, Paris 2013, σελ. 493 

Στήν ἐξαιρετικῶς ἐνδιαφέρουσα μελέτη τους οἱ δύο συγγραφεῖς προσεγγίζουν κριτικά, μέ πολλά παραδείγματα ἀπό τήν σύγχρονη οἰκονομική ζωή καί τέχνη, τό φαινόμενο τοῦ λεγομένου «καλλιτεχνικοῦ καπιταλισμοῦ» (capitalisme artiste), μέ ἄλλα λόγια «τήν καλλιτεχνική διάσταση τοῦ καπιταλισμοῦ» (σ. 39). 

Στήν ὁριοθέτηση αὐτοῦ τοῦ φαινομένου οἱ συγγραφεῖς ἐπισημαίνουν ὅτι «μετά τήν τέχνη-γιά-τούς-θεούς, τήν τέχνη-γιά-τούς-βασιλεῖς καί τήν τέχνη-γιά-τήν-τέχνη, σήμερα θριαμβεύει ἡ τέχνη-γιά-τήν-ἀγορά» (σ. 26). Ἔτσι ἡ σύνδεση τῆς οἰκονομίας μέ τήν αἰσθητική εἶναι ἐμφανής, ἐδῶ καί δεκαετίες, σέ ὅλες σχεδόν τίς πτυχές τῆς καθημερινότητάς μας (σ. 49, σ. 69, σ. 71 καί ἄφθονα παραδείγματα στά κεφάλαια ΙΙ, ΙΙΙ, IV καί V). 

Στήν ἐποχή τοῦ λεγομένου «καλλιτεχνικοῦ καπιταλισμοῦ», ἡ οἰκονομία καί ὁ πολιτισμός συνδέονται καί ἀλληλοεπηρεάζονται (αὐτό μπορεῖ νά διαπιστωθεῖ λ.χ. στήν σύγχρονη μουσική, στήν ἀρχιτεκτονική, στόν κινηματογράφο, ἀκόμη καί στήν αἰσθητική τοῦ προσωπικοῦ μας χώρου κ.ἄ.).

Ὅμως, ἡ διαφαινόμενη ὑποταγή τοῦ αἰσθητικοῦ στό οἰκονομικό στοιχεῖο ἔχει ἀναπόφευκτα ὁδηγήσει στό ὅτι «δέν ὑπάρχουν πιά συζητήσεις περί τῆς τέχνης, οὔτε κάποιος ὀντλογικός σκοπός [τῆς τέχνης], οὔτε ἐσχατολογικό ὅραμα» (σ. 115). 

Ἀπό πρακτικῆς πλευρᾶς, ὁ θρίαμβος τοῦ «καλλιτεχνικοῦ καπιταλισμοῦ» διακρίνεται στήν κατανάλωση καί μᾶλλον στήν ὑπερκατανάλωση προϊόντων τῆς βιομηχανικῆς παραγωγῆς καί αἰσθητικῆς (πβ. σ. 136 καί σ. 287). Ὀρθῶς πάντως ἐπισημαίνουν οἱ συγγραφεῖς ὅτι «καταναλώνουμε διαρκῶς ὄμορφα πράγματα, ἀλλά ἡ ζωή μας δέν εἶναι ὄμορφη» (σ. 32). 

Ἰδιαίτερη ἀναφορά στό βιβλίο ἐπιχειροῦν γίνεται στό ζήτημα τοῦ «αἰσθητικοῦ καταναλωτῆ», δηλαδή ἐκείνου τοῦ ἀνθρωπολογικοῦ τύπου πού καταναλώνει τά προϊόντα τῆς βιομηχανικῆς αἰσθητικῆς (πβ. σ. 166). Ἐν τέλει δημιουργεῖται ἕνας νέος τύπος τοῦ homo æstheticus μέ μία αἰσθητική ἀντίληψη ἀτομικιστική, ἰδιάζουσα καί πιό συγκεκριμένα ἀποπροσανατολισμένη ὅσον ἀφορᾶ τήν ἀποδοχή «τῆς μόδας καί τῶν προϊόντων ὀμορφιᾶς» (σ. 375). Ἐπικρατοῦντος τοῦ homo consumans, ὁ homo æstheticus καταλήγει βαθμιαία στόν ἀφανισμό ἤ, κατ’ ἄλλη περίπτωση, σέ μία ἰδιάζουσα ἀτομικιστική αἰσθητική ἡ βασική παραδοχή τῆς ὁποίας εἶναι: «Ὁ καλλιτέχνης εἶμαι ἐγώ» (βλ. σχετικῶς σ. 114 καί σ. 425). 

Στό τελευταῖο κεφάλαιο (VI) τοῦ βιβλίου τους οἱ δύο συγγραφεῖς συζητοῦν τήν σχέση τῆς αἰσθητικῆς μέ τήν ἠθική. Ἐνδεχομένως θά προκαλέσει ἐντύπωση ἡ τοποθέτησή τους ὅτι σήμερα, στήν ἐποχή τοῦ ὑπερκαταναλωτισμοῦ καί τῆς ἀτομοκρατίας, «δέν ἔχουμε χάσει τήν ψυχή μας: ἡ ἠθική παρακμή εἶναι ἕνας μύθος»(σ. 427), παρά τίς διαφωνίες ἐπί ἠθικῶν ζητημάτων οἱ ὁποῖες καθημερινῶς πολλαπλασιάζονται (πβ. σ. 428) ἤ παρά τό γεγονός ὅτι ἡ αἰσθητική δέν συσχετίζεται πλέον μέ τήν ἠθική, καθ’ ὅσον μάλιστα ἔχει καταστεῖ ἁπλῶς ἕνα «ἀντικείμενο καταναλώσεως» (σ. 435). 

Μέσα στό πλῆθος τῶν προσεγγίσεων καί τῶν παραδειγμάτων πού περιέχονται στό βιβλίο εἶναι ἀναπόφευκτο νά χρησιμοποιοῦν οἱ συγγραφεῖς πολλές ἐπαναλήψεις ὅρων καί διατυπώσεων (ἐνδεικτικῶς βλ. σ. 49, σ. 69, σ. 270, σ. 342, σ. 351, 417 κ.ἄ.). 

Τό προσεγγιζόμενο ἐκ μέρους τῶν δύο συγγραφέων φαινόμενο τῆς αἰσθητικῆς διαστάσεως τοῦ καπιταλισμοῦ ἀφορᾶ κυρίως τήν δυτική Εὐρώπη καί τήν Ἀμερική. Πάντως ἐνδιαφέρει καί τίς χῶρες ὅπου ὁ καπιταλισμός λειτουργεῖ λιγότερο συστηματικά καί ἀπόλυτα καί ὅπου ἡ παράδοση ὁρίζει ἀκόμη σέ κάποιον βαθμό τήν αἰσθητική τῆς καθημερινότητας τοῦ βίου.